قوله تعالى: «و لا تقْف ما لیْس لک به علْم» اى لا تقولن فى شىء ما لم لا تعلم مىگوید آنچ ندانى در آن سخن مگوى، چون رسول خدا (ص) را نهى میکنند از گفتن آنچ وى را در آن علم نبود با کمال حکمت او و توفیق الله تعالى با او، پس با دیگران که در سخن ایشان گزاف و اسراف رود چتوان گفت؟! یقال قفوت الرجل اقفوه اذا اتبعت اثره، فالتأویل لا تتبعن لسانک من القول، «ما لیْس لک به علْم» و کذلک من جمیع العمل میگوید از گفتار و کردار آنچ ندانى مگوى و مکن. قتاده گفت: این آنست که گوید دیدم و ندیده باشد، یا گوید شنیدم و نشنیده باشد، یا گوید دانستم و ندانسته باشد. مجاهد گفت: این نهى است از قذف و رومى، اى لا ترم احدا بما لیس لک به علم، و اصل القفو البهت و القذف بالباطل، یقال قفوت الرجل اذا قذفته بریبة و منه
قول النبی (ص): نحن بنو النضر بن کنانة لا نقفوا امنا و لا ننتفى من ابینا.
و قیل هو نهى عن شهادة الزور، «إن السمْع و الْبصر و الْفواد» امر بحفظ اللسان ثم اعقبه بحفظ البصر و السمع و الفواد، «کل أولئک» اى کل هذه فاجراه مجرى العقلاء، «کان عنْه مسْولا» تسأل هذه الاعضاء عما قاله و عمله و یستشهد بها کما قال تعالى: «یوْم تشْهد علیْهمْ ألْسنتهمْ» الآیة... و قیل یسئل الله العباد فیما استعملوا هذه الحواس.
«و لا تمْش فی الْأرْض مرحا» یعنى بطرا مختالا فخورا لا ترى فوقک مزیدا، «إنک لنْ تخْرق الْأرْض» اى لن تقطعها بکبرک حتى تبلغ آخرها، «و لنْ تبْلغ الْجبال طولا» اى و لا ان تطاول الجبال یعنى ان قدرتک لا تبلغ هذا المبلغ فیکون ذلک وصلة الى الاختیال. و قیل «إنک لنْ تخْرق الْأرْض» متواضعا، «و لنْ تبْلغ الْجبال طولا» متجبرا معنى آیت آنست که اى آدمى بکشى در زمین مرو که تو عاجزى و عاجز را نرسد که کشى کند و کبر آرد و بزرگى نماید، و نه آن کس که کبر آرد بکبر خود جایى مىرسد برتبت که دیگران که کبر ندارند آنجا مىنرسند.
مصطفى (ص) گفت: یحشر المتکبرون یوم القیامة امثال الذر فى صور الناس یعلوهم کل شىء من الصغار یقادون الى سجن فى النار. یقال له بولس تعلوهم نار الانیار یسقون من طینة الجبال عصارة اهل النار.
«کل ذلک کان سیئه» قرأ ابن عامر و اهل الکوفة: «سیئه» على الاضافة، اى کان سیئ ما ذکرنا و عددنا علیک، «عنْد ربک مکْروها» قال الحسن ان الله ذکر امورا فى قوله: «و قضى ربک» الى هذا الموضع، منها حسن و منها سیئ و السیئ من کل ذلک کان عند ربک مکروها مىگوید آن همه که بردادیم و بر شمردیم بدانک شما را از آن باز زدند، بنزدیک خداوند تو ناشایست است و ناپسندیده، باقى قراء «سیئه» بتنوین خوانند یعنى کل ما نهى الله عنه کان سیئة عند ربک مکروها، فیه تقدیم و تأخیر اى کل ذلک کان مکروها سیئة. و قیل رجع الى المعنى و هو الذنب و الذنب مذکر.
«ذلک» با کل شود یعنى آن همه که فرمودیم یا از آن باز زدیم و نهى کردیم، «مما أوْحى إلیْک ربک» از آن پیغام و وحى است که الله تعالى بتو داد، «من الْحکْمة» از آن سخن درست راست و موعظه نیکو در قرآن. قال ابن عباس هذه الثمانی عشرة آیة کانت فى الواح موسى التی کتب الله سبحانه انزلها على محمد (ص)، ابتداوها: «لا تجْعلْ مع الله إلها آخر» و آخرها: «مدْحورا» قوله تعالى: «و لا تجْعلْ مع الله إلها آخر فتلْقى فی جهنم ملوما» تلوم نفسک و تستحق الملامة من غیرک، «مدْحورا» مطرودا مبعدا من رحمة الله، هذا خطاب للنبى (ص) و المراد به غیره. و قیل تقدیر الآیة: قل یا محمد للکافر: «لا تجْعلْ مع الله إلها آخر فتلْقى فی جهنم ملوما مدْحورا».
«أ فأصْفاکمْ ربکمْ بالْبنین» این خطاب با مشرکان عربست که مىگفتند: الملائکة اناث و انها بنات الله لذلک سترهم، استفهامست بمعنى انکار و توبیخ، «أ فأصْفاکمْ» یعنى آثرکم، و الاصفاء الایثار و الاختیار تدخل الطاء فیها کما تدخل فى الاصطبار و الاصطیاد، یقول تعالى آثرکم و اختصکم بالاجل و جعل لنفسه الادون، «إنکمْ لتقولون قوْلا عظیما» یعظم الاثم فیه و العقوبة علیه.
«و لقدْ صرفْنا فی هذا الْقرْآن» اى کررنا القول فى القرآن من المواعظ و الاخبار ما درین قرآن سخن روى بروى گردانیدیم، توحید و صفات، حکم و آیات، وعد و وعید، امر و نهى، محکم و متشابه، ناسخ و منسوخ، قصص و اخبار، حکم و امثال، حجج و اعلام، تنبیه و تذکیر، «لیذکروا» یعنى لیتذکر، آن را کردیم تا در یابند و پند پذیرند. قرأ حمزة و الکسائى: «لیذکروا» بسکون الذال و ضم الکاف و تخفیفها، یعنى لیذکروا الادلة فیومنوا به و قد یأتى الذکر و المراد به التذکر و التدبر، کما قال تعالى: «خذوا ما آتیْناکمْ بقوة و اذْکروا ما فیه» اى تدبروه و لیس یراد به ضد النسیان و قرأ الباقون «لیذکروا» بفتح الذال و الکاف و تشدیدهما و الاصل لیتذکروا کما ذکرنا فادغم التاء فى الذال، و المعنى لیتدبروا، کما قال تعالى: «و لقدْ صرفْناه بیْنهمْ لیذکروا». و قال: «و لقدْ وصلْنا لهم الْقوْل لعلهمْ یتذکرون» و اراد التدبر لا ضد النسیان.
و قیل: «و لقدْ صرفْنا فی هذا الْقرْآن» یعنى اکثرنا صرف جبرئیل الیک به لم ینزله مرة واحدة بل نجوما کثیرة کقوله: «و قرْآنا فرقْناه»، «و ما یزیدهمْ» تصریفنا و تذکرنا: «إلا نفورا» ذهابا و تباعدا عن الحق و عن النظر و الاعتبار به، کقوله: «و لا یزید الظالمین إلا خسارا». ایشان را نفرت از آن مىافزود که اعتقاد نداشتند در قرآن که کلام حق است راست و درست، بلکه اعتقاد داشتند که باطلست و افسانه پیشینیان، شبه حیل و دستان، پس هر چند که بیشتر مىشنیدند نفرت ایشان بیشتر مىبود.
«قلْ» یا محمد لهولاء المشرکین، «لوْ کان معه آلهة کما یقولون» ابن کثیر و حفص: «یقولون» خوانند بیا، اى کما یقول المشرکون من اثبات آلهة من دونه. باقى «تقولون» بتا خوانند، و قد ذکرنا وجهه، «إذا لابْتغوْا إلى ذی الْعرْش سبیلا» این را دو وجه است از معنى: یکى لو کان فى الود آلهة لطلبوا مغالبة الله و الاستیلاء على ذى العرش جل جلاله، اگر در وجود با الله تعالى خدایان بودى چنانک شما مىگوئید که کافرانید ایشان بخداوند عرش که الله است یکتا و معبود بى همتا راه جستندى، یعنى بهره خواستندى و مغالبه و کاویدن جستندى.
معنى دیگر لابتغوا الیه الوسیلة لانهم عرفوا قدرته و عجزهم، کقوله تعالى: «یبْتغون إلى ربهم الْوسیلة» میگوید آن خدایان اگر بودندى بخداوند عرش تقرب کردندى و نزدیکى جستندى از آنک قدرت الله تعالى و عجز خویش شناختندى.
«سبحانه و تعالى عما تقولون» بتاء مخاطبة حمزه و کسایى خوانند، على مخاطبة القائلین، باقى «عما یقولون» بیا خوانند، و وجهه ما ذکرناه فى قوله «کما یقولون» و یجوز ان یکون قوله: «سبْحانه و تعالى عما یقولون» تنزیه الله نزه تعالى نفسه عن دعویهم فقال: «سبْحانه و تعالى عما یقولون» اى هو منزه عن الشرکة فى الالهیة و عما ادعوا من الباطل «علوا کبیرا» و کان القیاس تعالیا لکن رده الى الاصل کقوله: «أنْبتکمْ من الْأرْض نباتا».
«تسبح له السماوات السبْع و الْأرْض و منْ فیهن» قرأ ابو عمرو و یعقوب و حمزة و الکسائى و حفص بتاء التأنیث لان الفاعل مونث و قرأ الباقون «یسبح» بالیاى لان فاعله غیر حقیقى التأنیث لانه جمع و مع ذلک فالفعل مقدم، و المعنى قامت السماوات و الارض بالدلالة على قدرته و الالاحة الى حکمته فصار قیامها للصانع تسبیحا، ثم هى سبحت له ناطقة بکلمات التسبیح انطقها الله عز و جل بها مقتدرا على انطاقها نطقا مویسا للعقول عن فهمها هفت آسمان و هفت زمین و هر چه در آن دلیلند بر کمال قدرت و حکمت و جلال عزت و وحدانیت آفریدگار، همه او را طاعت دار و ستاینده، و ربوبیت او را گواهى دهنده، هر چه مومنست زبان او و دل او بپاکى الله تعالى گواهى مىدهند، و آنچ کافرست صورت او و دولت او و رزق او و کار و بار او بر توانایى و دانایى الله تعالى راه مىنماید، «و إنْ منْ شیْء إلا یسبح بحمْده» قومى گفتند این در حیوانات که ذوات الارواحاند مخصوص است، و قول درست آنست که عام است در حیوانات و نامیات و جمادات، همه الله تعالى را مىستایند و تسبیح مىکنند و بپاکى وى سخن مىگویند، و آدمى را بدر یافت آن راه نه، و بدانستن بخود هیچ سامان نه، اینست که رب العزه گفت: «و لکنْ لا تفْقهون تسْبیحهمْ» لانه بغیر لسانکم و لغتکم. و قیل هذه مخاطبة للکفار لانهم لا یستدلون و لا یعرفون، و کیف یعرف الدلیل من لا یتأمله. و قیل «لا تفْقهون تسْبیحهمْ» لانها تتکلم فى بعض الحالات دون بعض.
قال ابو الخطاب کنا مع یزید الرقاشى عند الحسن فى طعام فقدموا الخوان فقال: کان یسبح مرة، فذلک
قول النبی (ص) ما عضهت عضاه الا بترکها التسبیح.
و عن خالد بن معدان عن المقدام بن معدى کرب قال: ان التراب یسبح ما لم یبتل فاذا ابتل ترک التسبیح، و ان الورق لتسبح ما دامت على الشجر فاذا سقطت ترکت التسبیح، و ان الماء لیسبح ما دام جاریا فاذا رکد ترک التسبیح، و ان الثوب لیسبح ما دام جدیدا فاذا وسخ ترک التسبیح، و ان الوحش اذا صاحت سبحت و اذا سکتت ترکت التسبیح، و ان الطیر لتسبح ما دامت تصیح فاذا سکتت ترکت التسبیح، و ان الثواب الخلق ینادى فى اول النهار: اللهم اغفر لمن نقانى و قیل صریر الباب و خفیف الریح و رعد السحاب من التسبیح لله عز و جل.
و قال عکرمة الشجرة تسبح و الاسطوانة تسبح و الطعام یسبح.
و عن جابر بن عبد الله قال قال رسول الله (ص) الا اخبرکم بشىء امر به نوح ابنه: ان نوحا قال لابنه یا بنى آمرک ان تقول سبحان الله و الحمد لله، فانها صلاة الخلق و تسبیحهم و بها یرزقون، قال الله تعالى: «و إنْ منْ شیْء إلا یسبح بحمْده».
و قال وهب ان تبنى بیت مسجد الا و قد کان یسبح الله ثلاثمائة سنة و عن انس بن مالک قال کنا عند النبی (ص) فاخذ کفا من حصا فسبحن فى ید رسول الله (ص) حتى سمعنا التسبیح ثم صبهن فى ید ابى بکر فسبحن حتى سمعنا التسبیح ثم صبهن فى ید عمر فسبحن حتى سمعنا التسبیح ثم صبهن فى ید عثمان فسبحن حتى سمعنا التسبیح ثم صبهن فى ایدینا فما سبحت فى ایدینا.
و عن جعفر بن محمد (ع) قال مرض رسول الله (ص) فاتاه جبرئیل بطبقة فیها رمان و عنب، فاکل النبی (ص) فسبح ثم دخل الحسن و الحسین فتناولا منه فسبح العنب و الرمان، «إنه کان حلیما» عن جهل العباد، «غفورا» لذنوب المومنین.
«و إذا قرأْت الْقرْآن جعلْنا بیْنک و بیْن الذین لا یوْمنون بالْآخرة حجابا مسْتورا» در معنى این آیت دو وجه گفتهاند: یکى آنست که قومى کافران رسول خداى را اذى مىنمودند چون قرآن خواندى، و او را منع میکردند از رفتن بنماز، رب العالمین ایشان را از وى در حجاب کرد و رسول (ص) را از چشم ایشان بپوشید تا او را نمىدیدند چون بیرون آمدى یا قرآن خواندى، و آن حجاب بسه آیت است از قرآن چنانک کعب گفت در تفسیر این آیت، قال: کان رسول الله (ص) یستتر من المشرکین بثلث آیات، الآیة التى فى الکهف: «إنا جعلْنا على قلوبهمْ أکنة أنْ یفْقهوه و فی آذانهمْ وقْرا»، و الآیة التى فى النحل: «أولئک الذین طبع الله على قلوبهمْ و سمْعهمْ و أبْصارهمْ»، و الآیة التى فى الجاثیة: «أ فرأیْت من اتخذ إلهه هواه و أضله الله على علْم و ختم على سمْعه و قلْبه و جعل على بصره غشاوة». قال کعب فحدثت بهن رجلا بالشام فاسر بارض الروم فمکث فیهم ما شاء الله ان یمکث ثم قرأ بهن و خرج هاربا فخرجوا فى طلبه حتى یکونوا معه على طریقه و لا یبصرونه.
و روى عن عطاء عن سعید قال لما نزلت: «تبتْ یدا أبی لهب»
جاءت امرأة ابى لهب الى النبى (ص) و معه ابو بکر فقال یا رسول الله لو تنحیت عنها الا تسمعک فانها بذیة، فقال النبی (ص) انه سیحال بینى و بینها فلم تره، فقالت لابى بکر هجانا صاحبک، فقال و الله ما ینطق بالشعر و لا یقوله، قالت انک لمصدق فاندفعت راجعة. فقال ابو بکر یا رسول الله اما رأتک؟ قال لا لم یزل ملک بینى و بینها یسترنى حتى ذهبت.
و قوله: «حجابا مسْتورا» یعنى ساترا، مفعول بمعنى فاعل، کقوله: «إنه کان وعْده مأْتیا» اى آتیا. و قیل مستورا عن اعین الناس فلا یرونه.
وجه دیگر در معنى آیت آنست که: «إذا قرأْت الْقرْآن» یا محمد «جعلْنا بیْنک و بیْن الذین لا یوْمنون بالْآخرة» لا یقرون بالبعث و الثواب و العقاب، «حجابا» یحجب قلوبهم عن فهم ما تقرأه علیهم، باین قول تأویل حجاب مهر است که الله تعالى بر دل ایشان نهاد تا حق را در نیابند و بندانند. و دلیل برین قول آنست که بر عقب گفت: «و جعلْنا على قلوبهمْ أکنة» جمع کنان و هو ما ستر، «أنْ یفْقهوه» یعنى ان لا یفقهوه او کراهة ان یفقهوه، «و فی آذانهمْ وقْرا» اى ثقلا یمنع عن الاستماع، «و إذا ذکرْت ربک فی الْقرْآن وحْده» یعنى و اذا قلت لا اله الا الله فى القرآن و انت تتلوه، «ولوْا على أدْبارهمْ» رجعوا على اعقابهم، «نفورا»من استماع التوحید، و النفور مصدر نفر اذا هرب و یجوز ان یکون جمع نافر مثل قاعد و قعود و جالس و جلوس.
«نحْن أعْلم بما یسْتمعون به» سبب نزول این آیت آن بود که امیر المومنین على (ع) اشراف قریش را بر طعامى خواند که ایشان را ساخته بود و رسول خدا (ص) حاضر بود آن ساعت بر ایشان قرآن خواند و بر توحید دعوت کرد ایشان با یکدیگر براز مىگفتند: هذا ساحر، یکى مىگفت شاعر، یکى مىگفت کاهن، یکى مىگفت مجنون، رب العالمین آیت فرستاد در آن حال که: «نحْن أعْلم بما یسْتمعون به» یسمع بعضهم بعضا، «إذْ یسْتمعون إلیْک» یصغون الیک یسمعوا القرآن، «و إذْ همْ نجْوى» النجوى اسم للمصدر، اى و اذ هم ذووا نجوى یتناجون بینهم بالتکذیب و الاستهزاء، «إذْ یقول الظالمون» اى المشرکون، «إنْ تتبعون» اى ما تتبعون، «إلا رجلا مسْحورا» قال ابو عبیدة المسحور الذى سحر فزال عقله و صار مجنونا. و قیل مسحورا ذو سحر یأکل و یشرب کسایر الناس و السحر الرئة. و قیل مسحورا مخدوعا مغرورا مکذوبا و قیل نزل فى قوم اجتمعوا فى دار الندوة و کانوا اذا ارادوا مشورة اجتمعوا هناک، یعنى و إذ هم نجوى فى دار الندوة فبعضهم یقول انه ساحر و بعضهم یقول انه مجنون و بعضهم یقول انه کاهن، فقال تعالى: «انْظرْ کیْف ضربوا لک الْأمْثال» یعنى نصبوا لک الالقاب و تخرصوا لک الاسماء و بینوا لک الاشباه حتى شبهوک بالساحر و الکاهن و الشاعر و المجنون، «فضلوا» عن الحق بى سامان ماندند در کار تو و فرو ماندند، اگر ترا جادو گفتند جادوان را دیدند و جادو نیافتند ترا، و گر دیوانه گفتند دیوانگان را دیدند و دیوانه نیافتند ترا، و گر شاعر گفتند شاعران را دیدند و شاعر نیافتند ترا، و گر دروغ زن خواندند دروغ زنان را دیدند و دروغ زن نیافتند ترا، «فضلوا» نه فرا راستى راه مىیابند نه با باطل کردن تو مىتاوند در ماندند، «فلا یسْتطیعون سبیلا» نمىتوانند که فرا سامان راهى برند «و قالوا» یعنى منکرى البعث، «أ إذا کنا عظاما» بعد الموت، «رفاتا» اى ترابا، «أ إنا لمبْعوثون خلْقا جدیدا» نبعث و نخلق خلقا مجددا حین صرنا عظاما و رفاتا حطاما، و کل مدقوق مبالغ فى الدق رفات و مرفوت. و قیل العظم اذا تحطم فهو رفات.